Uygarliklarin dünya görüslerini ve zihniyetlerini ögrenmenin yolu hangi yüzyili ya da yüzyillari ögrenmek istiyorsak o dönemde yazilan ve tartisilan felsefi, edebi, dini, ahlaki, ilmi, iktisadi, mimari, sanat ve siyaset gibi konulara bakmak sanirim bizlere dogru bilgi verir.1609’da Istanbul’da dogup 6 Ekim 1657 tarihinde çok genç diyecegimiz 48 yasinda vefat eden Kâtip Çelebi 21 eser kaleme almistir.Bu eserlerin en sonuncusu Mîzânü’l-Hak fî Ihtiyâri’l-Ahak /En Dogruyu Seçme Isinde Hak Terazisi eseridir. Kâtip Çelebi bu eserinde kendi dönemlerinde tartisilan konulari ele almistir.Neydi bu konular:1-Hizir Aleyhiselamin Hayati Üzerine.2-Teganni yani musiki terbiyesi almadan insani rahatsiz eden musiki üzerine.3-Tasliye “Sallâllahü Aleyhi Vesellem” diyerek dua etmek. Tarziye.”Radiyallahü-anh” diyerek dua etmek üzerine.4-Raks ve devir hakkinda. O devirde medrese ve tekke arasindaki tartisma konularindan birisi de budur. Raks zahir ulemaya göre haram dediler. Sofiler safahat ve eglence mahiyetindeki olan raksi degil, zikir ve tevhit için semayi dogru kabul ettiler.5-Tütünün helal ya da haram olusu.6-Kahvenin helal ya da haram olusu.7-Afyon surubu ve afyon ve baska keyif verici maddelerin kullanilmasinin helal ya da haram olusu.8-Hz. Muhammedîn ana ve babasi hakkinda.9-Firavunun imami üzerine.10-Seyh Muhyiddin Arabi; Seyhül Ekfer /En Büyük Kâfir mi, Seyhül Ekber/En Büyük Seyh mi olup olmadigi üzenine.11-Yezid’e lanet okuma üzerine.12-Bidat konusu.13-Kabirleri ziyaret etmenin caiz olup olmadigi üzerine.14-Regaip, Berat ve Kadir namazlarinin üzerine.15-Musafaha, tokalasmak ve kucaklasmak üzerine.16-Inhinan/ el- etek öpmek ve devlet yöneticilerin önünde secdeye kapanma üzerine.17-Emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker/Aklin ve naklin begendigi hayri, iyilikleri buyurmak, sakinilmasi gereken çirkinliklerden uzak tutmak ve vazgeçirmek üzerine.18-Millet konusu.19-Rüsvet üzerine. Çok is vardir ki, seriata uydurmak, hile-i seriyye yapmak kabildir, lakin altinda nice fesat bulundugu için akla uygun görülemez.20-Ebussud Efendi ve Birgili Mehmet Efendi Merhum hakkinda.21-Sivasi Efendi ve Kadizade konusu.Kâtip Çelebi bu konulari eserinde tartisiyor ve açiklamalar yapiyor. Çogu defa bu konularin gündeme getirilip tartisilmasina itirazi ediyor. Çünkü bu konularin tartisilmasinin halkin derdine derman olmadigi gibi daha da huzursuzluguna neden oldugunu belirtiyor.Osmanli Devlet’i niye yikildi, niye geri kaldi, niye girdigi savaslarda darma dagin oldu? Sorularina cevaplari buralarda aramak gerekir.O tarihlerde Avrupa ile aramizdaki uygarlik açisindan çok geri degildik. Ancak Avrupa’nin yükselisi ve aramizdaki makasin açilmasini saglayan ilmi gelismeler bu dönemde basladi. Bugün bu makasi birak kapatmayi daha da makasin açildigini söyleyebiliriz.Not: Kâtip Çelebi 1626-1627 tarihinde devlete baskaldiran Abaza Mehmet Pasa’yi yakalamak için veziriazam Halil Pasa’nin Erzurum’u kusatmasina katilir. Bu kusatma 70 gün sürmüs, kis bastirdigi için netice alinmadan Tokat’a oradan da Istanbul’a 1628-1629 yilinda geri dönülmüstür.
